НҮБ-ын Суурин зохицуулагч Тапан Мишра, НҮБ-ын ХХААБ-ын суурин төлөөлөгч Винод Ахужа нарын хамтран туурвисан нийтлэл Хоол хүнс бол зөвхөн иддэг зүйл төдий бус, харин бидний соёл, эдийн засаг, мөн байгаль ертөнцтэй харилцах харилцааны үндэс суурь билээ. Мэргэжилтнүүд “хүнсний тогтолцоо” гэж бүхэлд нь нэрлэдэг, бидний хоол хүнсээ үйлдвэрлэх, боловсруулах, хэрэглэх үйл ажиллагаа хүний ​​амьдралын бүхий л хүрээнд нөлөөлж байдаг. Эдгээр үйл ажиллагаа зөв зохистой байвал хүнсний тогтолцоо нь хүнсний аюулгүй байдал, хоол хүнсийг хангаж, бидэнд өсч төлжих, идэвхтэй, эрүүл чийрэг байх нөхцөлийг бүрдүүлдэг.  Харин хүнсний тогтолцоо доголдох үед үүдэн гарах хямрал нь бидний боловсрол, эрүүл мэнд, эдийн засагт, мөн хүний ​​эрх, энх тайван, аюулгүй байдалд заналхийлдэг бөгөөд хамгийн сул дорой, эмзэг хүмүүст илүүтэй нөлөөлдөг. “Хүнсний тогтолцоо” гэж юу билээ? Энэ нэр томъёо тариалах, өсгөн үржүүлэх, хоол хүнс бэлтгэхээс эхлээд хэрэглэх хүртэлх бүхий л шатанд оролцдог хүн бүр, үйл явц бүрийг багтаадаг бөгөөд хог хаягдлаараа юу хийж байгаа маань хүртэл энд хамаатай. Энд тариаланчид, малчид, боловсруулагчаас эхлээд дэлгүүрийн кассчин хүртэл, тээрмээс хөргүүртэй ачааны машин, цаашилбал айл хөршүүдийн хүнсний хаягдлаараа бордоо хийх төхөөрөмж хүртэл багтана. Хэдэн зуун мянган монголчууд хүнсний тогтолцооны хүрээнд амьдралаа залгуулж байна. 2020 оны байдлаар хөдөө аж ахуйн салбар дангаараа ажлын байрны 24 хувийг эзэлж,  Монгол Улсад үйлдвэрлэсэн нийт нэмүү өртгийн 12 орчим хувийг бүрдүүлж байв[1]. КОВИД-19 цар тахлын зүгээс хүнсний тогтолцоонд учруулж буй дарамт нь уг тогтолцооны эмзэг байдал, сорилт бэрхшээлүүд болон тэдгээрийн хүмүүс, гариг ертөнц, хөгжил цэцэглэлтэд үзүүлэх нөлөө харилцан уялдаа холбоотой болохыг бидэнд  тодорхой  харууллаа. КОВИД-19 цар тахлаас шалтгаалсан хүнсний тогтолцооны доголдлын улмаас  олон хүн, ялангуяа цар тахлаас өмнө ч хүнд байдалд байсан хүмүүс ажилгүйдэл, өлсгөлөн, хоол тэжээлийн дутагдалд нэрвэгдлээ.  НҮБ-ийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагаын судалгаанаас үзэхэд, КОВИД-19-ийн хямралын үеэр Монгол Улсын нийт өрхийн  72 хувь нь хоол хүнсээ танахад  хүрсэн байна. Үүнээс ч олон хүний хоол хүнс, шим тэжээлийн аюулгүй байдал алдагдахад КОВИД-19 түлхэц өгсөн байж болох ч энэ нь асуудлын суурь шалтгаан биш юм. Монгол Улсын хүнсний тогтолцоо КОВИД-19 цар тахлаас ч өмнө хэдийн доголдсон байсан. 2018 оны байдлаар нийт хүн амын 28.4 хувь нь ядуу амьдарч, бараг дөрвөн монгол хүн тутмын нэгийнх нь хүнсний  баталгаагүй байдал дунд буюу ноцтой түвшинд хүрсэн байв. Гэтэл үүний зэрэгцээ таргалалттай, эсвэл хоол хүнстэй холбоотой өвчнөөр шаналж буй хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байна. Монголчуудын 55 хувь нь илүүдэл жинтэй, 20 хувь нь таргалалттай байна. Монгол Улсад цагаас эрт нас баралт 32 хувь байгаа нь бага орлоготой орнуудын дунд хоёрдугаарт орох үзүүлэлт юм. Үүний зэрэгцээ бид хоол хүнсний нэлээд хэсгийг хаягдал болгон хаяж байна. Зуны улиралд Улаанбаатар хотын хатуу хог хаягдлын 36 хувийг хүнсний хаягдал эзэлдэг[2]. Уур амьсгалын өөрчлөлт хүнсний тогтолцоонд ихээхэн нөлөөлж, зуд, ган, үер, салхи шуурганы давтамж нэмэгдэж, улам ширүүсч байна. Жишээлбэл, Монгол Улсад хамгийн хүнд өвлийн нэг 2021 онд тохиож, 1.5 сая толгой мал хорогдлоо. Гэхдээ өнөөгийн хүнсний тогтолцоо асуудлын бас нэг хэсэг юм. Монголын Улсад хүлэмжийн хийн 49 хувийг хөдөө аж ахуйн салбар дангаараа ялгаруулж байна. 2019 оны 10 дугаар сарын 16-нд Дэлхийн хүнсний өдрөөр НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Хүнсний тогтолцооны асуудлаар дээд хэмжээний чуулга уулзалтыг 2021 онд хуралдуулахаар зарлалаа. Хүнсний тогтолцоог сайжруулан хөгжүүлэх асуудал улс орнуудын Тогтвортой хөгжлийн зорилт 2030-ыг хэрэгжүүлэх хүчин чармайлтын төвд байх ёстойг улам бүр хүлээн зөвшөөрснөөр энэхүү шийдвэр гарсан билээ. Жишээлбэл, 2019 оны Дэлхийн Тогтвортой Хөгжлийн Тайланд хүнсний тогтолцоо, хооллолтын хэв маяг бол дэлхий даяар илүү тогтвортой замналд шилжин орохыг түргэтгэх эхлэлийн гол цэг гэж тодорхойлсон байна[3]. Түүнчлэн Тогтвортой Хөгжлийн Улс төрийн өндөр түвшний 2018 оны Чуулга уулзалтаас гарсан Сайд нарын тунхаглал[4] нь НҮБ-ын гишүүн орнууд болон оролцогч бүх талуудад хүнсний тогтвортой тогтолцооны хандлагыг хэрэгжүүлэхийг уриалсан билээ. Монгол Улс үлдсэн хугацаанд Тогтвортой хөгжлийн зорилтыг хэрэгжүүлье гэвэл хүнсний тогтолцоогоо өөрчлөх ёстой. Хоол хүнсээ хэрхэн үйлдвэрлэж, боловсруулж, зах зээлд нийлүүлж, хэрэглэж, хог хаягдлаа хэрхэн устгаж байгаагаа бид нэн даруй эргэн харах шаардлагатай болжээ. Бид КОВИД-19-ийн хямралыг Монгол Улсын хүнсний тогтолцоог  илүү хүртээмжтэй, тогтвортой, тэсвэртэй болгож тэнцвэржүүлэх, өөрчлөн сайжруулах боломж болгон хувиргах хэрэгтэй байна. Хүнсний тогтвортой тогтолцоонд шилжих бага бус, хэдийнээ хэрэгжээд эхэлсэн нөөц боломж Монгол Улсад бий. Энд технологийн шинэчлэл, эдийн засгийн урамшууллын стратеги, хэрэглээ  уялдаа холбоотой бөгөөд оролцоотой засаглал, мөн зан үйлийн өөрчлөлт шаардагдана. Хөдөө аж ахуйг тогтвортой эрчимжүүлж, хөдөө аж ахуйн үнэ цэнийн сүлжээг бэхжүүлснээр нэмүү өртөг шингэсэн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний экспортыг дэмжин, импортын хүнсний бүтээгдэхүүнээс хамааралтай байдлыг бууруулж, улмаар өсөн нэмэгдэж буй хүн амын хүнсний хэрэгцээг хангах, хөдөөгийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжихэд туслах болно. Хүнсний тогтолцоо, уур амьсгалын өөрчлөлт болон байгалийн нөөцийн менежментийн асуудлыг харилцан уялдаатай шийдвэрлэхэд бодлого, институцийн уялдаа холбоо амин чухал үүрэгтэй. Монгол Улсын Засгийн газраас эдгээр нөхцөл байдал, сорилтыг харгалзан үзэж, иргэдийг эрүүл, аюулгүй хоол хүнсээр хангах зорилго бүхий ‘Эрүүл хүнс-Эрүүл монгол хүн’ үндэсний хөтөлбөрийг 2019 онд баталсан билээ. Хүнсний тогтвортой тогтолцооны талаар үндэсний хөгжлийн бодлогод, түүний дотор Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх үүднээс Монгол Улсын “Алсын хараа-2050” болон дунд хугацааны хөгжлийн хөтөлбөрүүдэд тусгаад байна. Мөн салбар бүрт оролцогч талууд хүнсний тогтвортой тогтолцоог дэмжих чиглэлээр ажиллаж, зан үйлээ өөрчилж эхэлсэн нь сайшаалтай. Хүнсний тогтолцоо бол хүмүүсийг гариг ертөнцтэй холбох хамгийн хүчтэй холбоосын нэг мөн гэдгийг Засгийн газар болон бусад оролцогч талууд улам ихээр ойлгох болж, эдийн засгийн хүртээмжтэй өсөлтийг бий болгохын зэрэгцээ байгаль орчныг хамгаалсан арга барилаар нөхцөл байдлыг өөрчлөхийг хүсч байна. Монгол Улсын Засгийн газар бүсийн түвшинд болон хувийн хэвшлийн хүрээнд хүнсний тогтолцооны талаарх хэлэлцүүлгүүд зохион байгуулсан бөгөөд  залуустай болон иргэний нийгэмтэй хийсэн бие даасан хэлэлцүүлгүүдэд олон тал идэвхтэй оролцож байгаа нь ч  үүнийг нотлон харууллаа. 2021 оны 7 дугаар сарын 6-наас 8-ны өдрүүдэд Монгол Улсад зохион байгуулж буй үндэсний хүнсний тогтолцооны талаарх хэлэлцүүлгүүд нь энэхүү өргөжин тэлж буй хөдөлгөөнд тулгуурлан Тогтвортой Хөгжлийн Зорилт 2030-ийн хэрэгжилтийг түргэтгэхэд олон нийтийн хүчийг дайчлах болон  хариуцлагатай үүрэг амлалт авах таатай боломж бүрдүүлж байна. Монгол Улсын үндэсний хүнсний тогтолцооны талаарх хэлэлцүүлгээс гарсан баримт нотолгоо, санаа бодол, үүрэг амлалтууд нь НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын 2021 оны 9 дүгээр сард зарлан хуралдуулах Дэлхийн хүнсний тогтолцооны асуудлаарх дээд хэмжээний Чуулга уулзалтад хувь нэмэр оруулах болно. Мөн хамгийн чухал нь Монгол Улсын хувьд үндэсний хүнсний тогтолцоогоо өөрчлөн сайжруулах, Тогтвортой хөгжлийн бүх зорилтыг  хангахад ахиц дэвшил гаргах хөшүүрэг болохуйц шинэлэг арга хэмжээ, шийдэл, стратегийг олох, хэрэгжүүлэхэд нь туслах болно.   [1] Why Food Systems Matter https://summitdialogues.org/overview/dialogues-and-the-food-systems-summit/why-food-systems-matter/ [2] ADB, Mongolia: Ulaanbaatar Community Food Waste Recycling Project https://www.adb.org/sites/default/files/project-documents/51102/51102-001-pam-en.pdf [3] Independent Group of Scientists appointed by the Secretary-General, Global Sustainable Development Report 2019: The Future is Now – Science for Achieving Sustainable Development, (United Nations, New York, 2019). https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/24797GSDR_report_2019.pdf [4] Ministerial declaration of the 2018 high-level political forum on sustainable development, convened under the auspices of the Economic and Social Council, on the theme “Transformation towards sustainable and resilient societies” https://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=E/HLS/2018/1&Lang=E  

Монгол Улс НҮБ-ын Энхийг сахиулагчдын олон улсын өдрийг 5 сарын 28-29-ний өдрүүдэд тэмдэглэж байна. НҮБ-ын энхийг сахиулах үйлсэд оролцуулсан алба хаагчдынхаа тоогоор дэлхийд 23-рт жагсаж буй Монгол Улсын хувьд энэ өдөр чухал ач холбогдолтой өдөр юм. 2021 онд Монгол Улс НҮБ-д элссэний 60 жилийн ой, Монгол Улсын орчин цагийн Зэвсэгт хүчин үүсэн байгуулагдсаны 100 жилийн ой тохиож буй нь энэхүү өдрийг тэмдэглэх учрыг улам илүү өргөн агуулгатай болгож байна. "Монгол дахь НҮБ-ын нэрийн өмнөөс нийгмийн эмзэг хэсгийг хамгаалах, энхийг дэмжих зорилгоор дэлхийн хамгийн хүнд хэцүү цэгүүдэд үүрэг гүйцэтгэсэн, одоо гүйцэтгэж буй Монгол Улсын нийт энхийг сахиулагчдад гүн талархал илэрхийлж, тэдний даян дэлхийд энх тайвныг тогтоох үйлсэд оруулсан хувь нэмрийг онцлон тэмдэглэж байна" гэж НҮБ-ын Суурин зохицуулагч Тапан Мишра баярын илгээлтдээ онцлов.     “2014 онд Бүгд Найрамдах Судан Улсын Дарфур муж дахь цэргийн хээрийн эмнэлэгт монгол эмч, сувилагчдын хамтаар НҮБ-ын ажилтнууд болон энгийн иргэд гээд нийт 6000 гаруй хүмүүст эмнэлгийн тусламж хүргэж ажилласандаа бахархалтай байна” гэж Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний цэргийн 2 шатлалын эмнэлэгт жагсаал анги тоо бүртгэгчээр ажилласан Ахлагч Б. Дуламсүрэн өгүүллээ. Тэрбээр энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцсон нийт 732 монгол эмэгтэй алба хаагчдын нэг юм. Өнөөг хүртэл дэлхийн зөрчил мөргөлдөөнтэй бүс нутгуудад Монгол улс нийтдээ 18,000 гаруй энхийг сахиулагчдыг илгээсэн.   Одоогийн байдлаар Монгол Улсаас Абиеэ, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Конго, Бүгд Найрамдах Өмнөд Судан, Баруун Сахар, Йеменд явагдаж буй НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд 900 орчим цэрэг, цагдаагийн алба хаагч үүрэг гүйцэтгэж байна. “БНӨСУ болон бүс нутагт байгаа тоолж баршгүй олон иргэд Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүнд итгэж, найдаж ирсэн бөгөөд одоо ч өөрсдийн аюулгүй байдлаа даатгасан хэвээр байна. Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний энхийг сахиулагчдын үнэнч үүрэг гүйцэтгэл нь НҮБ болон Монгол Улсын аль алиных нь бахархал юм,” гэж НҮБ-ын Энхийн ажиллагаа хариуцсан Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч Жан-Пьер Лакруа баярын илгээлтдээ онцолжээ. “БНӨСУ-д Хуягт тээвэрлэгчдийн ротод цуваа хамгаалалт болон энгийн иргэдийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байхдаа Засгийн газрын эсрэг зэвсэгт бүлэглэлийнхэн хүчээр цэрэгт элсүүлэхээр энгийн 3 иргэнийг барьцаалж авч явсныг зогсоож, гэрт нь аюулгүй хүргэж чадсандаа би ямагт бахархдаг” гэж Сьерра Леон болон Өмнөд Судан улсад 2009, 2016-2017 онуудад тус тус алба хаасан Ахлах ахлагч Г. Цасбаяр ярьлаа. Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний цэргийн ажиглагч офицер Ахмад Ч. Сэрээнэн НҮБ-ын мандат доор 2019-2021 онд Бүгд Найрамдах Өмнөд Судан улс дахь НҮБ-ын UNMISS ажиллагаанд оролцсон бөгөөд тэрбээр, дэлхий нийтээр Ковид-19 цар тахал тархсан хүнд цагт зөрчил мөргөлдөөнтэй бүс нутагт үүрэг гүйцэтгэхдээ цар тахлын аюулын талаар орон нутгийн удирдлага болон иргэдэд мэдээ мэдээлэл хүргэж, тэдний дунд цар тахлын аюул тархахаас урьдчилан сэргийлэх, халдварын тархалттай тэмцэхэд нь дэмжлэг үзүүлсэндаа бахархалтай байна гэв. Энэ жилийн Энхийг сахиулагчдын олон улсын өдрөөр НҮБ-ын зүгээс залуу энхийг сахиулагчдын гүйцэтгэж буй үүрэг оролцоонд өндөр ач холбогдол өгч байна. НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга илгээлтдээ залуу энхийг сахиулагчид, түүний дотор залуу эмэгтэй цэргийн алба хаагчид НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд чухал үүрэг гүйцэтгэж ирснийг онцолсон юм.  "Эрч хүч, шинэлэг санаагаар дүүрэн, улс төрийн үйл явцад утга учиртай төлөөлөл, оролцоог хангахын төлөө уйгагүй хөдөлмөрлөж буй нийт залуучуудад үлгэр дуурайлал болж явдаг энхийг сахиулагч залуучуудаа би биширч явдаг" гэж Жан-Пьер Лакруа хэлэв. Дашрамд хэлэхэд, НҮБ-ын Ерөнхий ассемблей нь 1948 онд НҮБ-ын анхны энхийг сахиулах үүрэг гүйцэтгэгч НҮБ-ын Энхийг сахиулах байгууллага (UNTSO) Палестинд үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн болох 5-р сарын 29-ны өдрийг НҮБ-ын Энхийг сахиулагчдын олон улсын өдөр болгон тэмдэглэж байхаар тогтсон юм. Тэр цагаас хойш 1 сая гаруй эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд НҮБ-ын 72 энхийг сахиулах ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэж, олон сая хүнд шууд нөлөөлж, тоо томшгүй олон хүний амь насыг авран хамгаалжээ. Эдүгээ, НҮБ-ын Энхийг сахиулах 12 ажиллагаанд 89,000 гаруй иргэний, цэрэг, цагдаагийн алба хаагч оролцож байна. Энэ сарын 27-ны өдөр НҮБ-ын Төв байранд 1948 оноос хойшхи хугацаанд амь эрсэдсэн 4000 гаруй энхийг сахиулагчид, тэдний дунд өнгөрсөн жил НҮБ-ын далбаан дор алба хаах үедээ амь насаа алдсан 130 цэрэг, цагдаа, иргэний энхийг сахиулагчдад хүндэтгэл үзүүллээ. Холбоо барих: Д. Соёлмаа НҮБ-ын Суурин зохицуулагчийн газрын мэдээлэл харилцааны ажилтан, и-мэйл: Soyolmaa.dolgor@un.org  Дуглас Коффман, НҮБ-ын мэдээлэл харилцааны хэлтэс -+1 917 361- 9923,  e-mail: coffmand@un.org; or Хектор Калдерон, Энхийн ажиллагааны хэлтэс +1 917 226 5219 e-mail: hector.calderon@un.org  

НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 75 дугаар чуулганы дарга Волкан Бозкирын нийтлэлийг толилуулж байна.  “Цөлжилт” гэдэг үгийг сонсоод танд юу бодогдоно вэ? Арвин их тариалангийн талбайг элсэн манхан аажмаар хучиж байх мэт? Сахарын цөл болон Говь цөл, Африк, Азийн нутаг дэвсгэрийг булаан эзэлж байх мэт?  Гол мөрөн, булаг шанд хатаж ширгэж байгаа мэт? Мэдээж эдгээр нь их үзэгдлийн нэгээхэн хэсэг билээ. Гэхдээ цөлжилтийн гол үр дагавар нь газрын доройтол бөгөөд үүний улмаас газрын хөрс маш ихээр эвдэрч, амь амьдралыг тэтгэх чадвараа алдана гэсэн үг юм. Хөрс бол зөвхөн шороо биш юм. Хөрс эрүүл байж гэмээ нь эх дэлхий маань эрүүл байх нь  зайлшгүй. Бидний хөл доор гишгэгдэн байгаа газарт маань ургамал, амьтад, нүдэнд үл үзэгдэх олон түмэн бичил биетнүүдийн амьдралын далд ертөнц өрнөн байгаа билээ. Чухам эдгээрээс бидний амьдрал ихээхэн хамааралтай.  Тэр бүр хайхраад байдаггүй энэхүү их нөөц баялаг нь хөдөө аж ахуй болон хүнсний үйлдвэрлэлийг гол тэжээн тэжээгчид юм. Энэ нь хүлэмжийн хийн ялгарлыг шингээж зохицуулахаас гадна ургамал, амьтад, хүн төрөлхтний эрч хүчийг хэвээр хадгалахад тус дэм болж өгдөг. Өнөөгийн байдлаар манай дэлхийн газар нутгийн тавны нэгээс илүү хувь нь, түүний дотор хөдөө аж ахуйн зориулалттай нийт газар нутгийн талаас илүү хувь нь хөрсний доройтолд ороод байна. Жилд 12 сая гаруй га газар нутаг цөлжилт, газрын доройтол, хуурайшилтад нэрвэгдэж байна. Энэ байдал ялангуяа, хөгжиж буй орнуудын амьдрал ядуу, хөдөө орон нутагт оршин суугч 3 тэрбум гаруй хүмүүсийн амьдрал ахуйд маш хүндээр тусч байна. Үүний зэрэгцээ газар нутгийнхаа орчин нөхцөлийг үл хайхарч шууд тариалангийн талбай болгон хувиргаж байгаагаас үүдэлтэйгээр агаар мандалд нүүрсхүчлийн хий болоод азотлог ислийг ялгаруулахад хүргэж байна. Энэ нь уур амьсгалын өөрчлөлтийг хурдасгаж, биологийн олон янз байдлыг алдагдуулж, халдварт өвчин дэгдэхэд нөлөөлж байна. Энэ бүхэн нь ундны усны хангамж, амьжиргаанд аюул учруулаад зогсохгүй, байгалийн гамшиг, байгалийн гамшигт үзэгдлийг даван туулах та бидний эрч хүч, чадавхыг эрсдэлд оруулж байна.   Хэрэв бид одоо л амжиж дорвитой алхам хийхгүй бол нөхцөл байдал улам л уруудах болно. Ирэх 25 жилийн хугацаанд газрын доройтлын уршгаар дэлхийн хүнсний үйлдвэрлэл 12 хувиар буурч, дэлхийн хэмжээнд хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ 30 хувиар өсөхөд хүргэж болзошгүй юм. Бид хэт тайвшрах юм бол Тогтвортой хөгжлийн зорилгод хэзээ ч хүрч чадахгүй болно. Гэхдээ найдлага тасрах  болоогүй бөгөөд хамтын хүчээр хийж бүтээх ажил олон байна. КОВИД-19 халдвараас сэргийлэх вакциныг маш хурдтайгаар хөгжүүлж чадсаны нэгэн адил хүсэл зорилго, нөөц бололцоогоо дайчлан гар нийлж хүчээ нэгтгэж чадвал хүн төрөлхтөн гайхамшгийг бүтээж болохыг бид мэдэрсээр байгаа. 2030 он гэхэд 350 сая га доройтсон газар нутгийг нөхөн сэргээх замаар 13-26 гигатонн хүлэмжийн хийг агаар мандлаас цэвэрлэх  боломж бий. Газар нутгийг нөхөн сэргээх чиглэлээр өндөр ур чадвар шаардахгүй, хөдөлмөр ихээр шингээх  төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд зарцуулах нэг ам.доллар тутмаас наад зах нь  9 ам.долларын эдийн засгийн үр ашгийг бүтээх боломж байна. Газар нутгийг нөхөн сэргээснээр  олон салбарт  ногоон ажлын байр бий болгоод зогсохгүй илүү шим тэжээллэг хүнс тариалах, ундны усны аюулгүй байдлыг хангах, биологийн олон янз байдлыг устах аюулаас сэргийлэх, уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллийг сааруулах, улмаар дасан зохицох боломжийг бүрдүүлнэ. Жимс, хүнсний ногооны найдвартай хангамж үргэлж шаардагдаж байдаг хот суурины оршин суугчид, үзэсгэлэнт далдуу модоор хүрээлэгдсэн тусгай хамгаалалттай газрын наран шарлагын газарт жуулчдад үйлчилж бизнес эрхлэн амьжиргаагаа залгуулж байдаг арлын зочид буудлын эзэд, байгалиас гаралтай эмийн зүйлээс амь амьдрал нь үргэлжийн хамааралтай эмнэлгийн өвчтөнүүд хэн нь ч байлаа гэсэн  нэг л зүйл маш тодорхой байна. Хорвоо ертөнц дээр хэн ч бай, юу ч бай  газартай холбоогүйгээр оршин тогтнох боломжгүй гэсэн ганц үнэн.   Тэгэхээр та газар шороо, хөрсөө хамгаалахын тулд юу хийж чадах вэ? Хамгийн энгийн нэг алхам бол хоол хүнсээ хог хаягдал болгохгүй байх явдал юм. Учир нь бидний хаяж буй хоол хүнсийг үйлдвэрлэхийн тулд тариаланчид маань ихээхэн газар ашиглаж тэр хэмжээгээрээ хөрсийг нь ямар ч үр ашиггүйгээр доройтуулсаар байх болно.  Хэрэв та хот суурин газрын оршин суугч бол дээвэр дээрээ ногоон цэцэрлэг, таримал ногоон байгууламж байгуулах зэрэг шинэлэг аргуудыг ашиглан хотоо ногоон болгохын төлөө нутгийн удирдлагуудтайгаа хамтран ажиллах боломжтой. НҮБ-ын ажлын нэг чухал хэсэг бол газрын доройтлыг нөхөн сэргээх явдал юм. Ирэх саруудад НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх Конвенц (UNCCD), Уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай НҮБ-ын суурь Конвенц (UNFCCC), Биологийн олон янз байдлын тухай Конвенц (CBD) зэрэг Риогийн гурван Конвенцын хэрэгжилтийг хэлэлцэх томоохон чуулга уулзалтуудыг нэг жилд багтаан анх удаа  зохион байгуулах гэж байна.  Энэ нь байгаль дэлхийнхээ нөхцөл байдал, эрүүл байдлыг хэрхэн сайжруулах, улмаар оршин тогтнолоо хамгаалахын тулд юу хийж болох талаар эргэцүүлэн бодох онцгой боломж юм. Миний хувьд энэ оны 5-р сарын 20-нд Нью-Йорк хот дахь НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн танхимд цөлжилт, газрын доройтол, хуурайшилтын асуудлаарх өндөр түвшний чуулга уулзалтыг зохион байгуулна. Сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд анх удаа зохион байгуулагдаж буй энэхүү чуулга уулзалт нь өмнөх ололт амжилтдаа тулгуурлан, хамтын хүчин чармайлт шаардлагатай хэсгийг олж тодруулан, Риогийн гурван Конвенцын хэрэгжилтийг хэлэлцэх гурван том чуулга уулзалтын бэлтгэл ажлыг хурдавчлуулахыг гол зорилгоо болгож байна. Энэ уулзалт бидэнд газрын доройтол бодитой нүүрлэж байгаа бөгөөд нэн хойшлуулшгүйгээр тэмцэх хэрэгтэй гэдгийг сануулах болно. Түүнчлэн  уур амьсгалын өөрчлөлт, биологийн олон янз байдал, цөлжилт гэсэн гурван тусдаа асуудлууд нь өөр хоорондоо ямар нарийн уялдаа холбоотой болохыг ойлгуулах болно. Үүгээрээ дэлхийн хэмжээний хамтын ажиллагаа хэрэгтэй байгааг илэрхийлэх болно. НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей нь НҮБ-ын гишүүн 193 улс орон бүгд адил тэгш оролцоотой цорын ганц байгууллага юм. Иймээс хил хязгаарт баригдалгүй, бид бүгд нийтэд хамаатай асуудлыг шийдвэрлэх үүнээс илүү сайн газар гэж үгүй билээ. Бидний оршин буй эх дэлхийтэй маань холбоотой, бидний амь амьдралыг тэтгэгч хөрст алтан дэлхийнхээ төлөө цаг алдах эрх бидэнд үгүй юм. Өндөр түвшний чуулга уулзалт хийснээр нэг шөнийн дотор байдлыг сайжруулж чадахгүй нь мэдээж хэрэг. Гэхдээ бид бүгдээрээ санал нэгдэж, шилдэг туршлагаа хуваалцаж, бодит алхмуудыг хамтдаа тодорхойлсноор нэгдсэн нэг зорилгын төлөө өөрчлөлт хийж чадна. Эцсийн эцэст бид цөлжилт, газрын доройтол, хуурайшилт даамжрахаас өрсөж сэргийлэх том алхамыг чхийж чадна – үүнээс өөр сонголт үгүй. Үүний тулд бид хамтарч ажиллах нь нэн чухал. Бид урьдын хэвшсэн зарим дадал зуршлаа ч өөрчлөх хэрэгтэй. Таны дэмжлэг НҮБ-д тун чухал гэдэгт миний бие маш итгэлтэй байна. Дэлгэрэнгүй мэдээлэлтэй доорх холбоосоор орж танилцана уу: www.un.org/pga/75/event/high-level-dialogue-on-desertification-land-degradation-and-drought/  

-Монгол Улс дахь хүний эрхийн асуудлаар таны байр суурийг уншигчдадаа хуваалцмаар байна. Төрөөс хүний эрхийн төлөө авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнд та хэр сэтгэл хангалуун байдаг вэ? -Хүний эрхийг хамгаалах асуудал бол бидний үндсэн чиг үүргийн нэг бөгөөд энэ нь хүртээмжтэй, тогтвортой хөгжлийн суурь үндэс юм. Монгол Улсад хүний эрхийг хамгаалахыг хөхиүлэн дэмжихийн төлөө бид үргэлж чармайж байдгаа дахин илэрхийлэх завшаан тохиосонд би тун баяртай байна. Монгол Улс хүний эрхийг хамгаалах чиглэлээр тодорхой ажлуудыг хийж гүйцэтгэж байгаад миний бие талархалтай байдаг. Хамгийн сүүлийн үеийн томоохон ажил бол Хүний эрхийн хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдсанаар бүс нутагтаа Монгол Улс хүний эрхийн хамгаалагчийн эрхийг хуулиар хамгаалдаг анхны улс болж байна. Хүний эрхийн нөхцөл байдал, нэгдэн орсон олон улсын хүний эрхийн гэрээ хэлэлцээрээр хүлээсэн үүргээ НҮБ-ын гишүүн орнууд хэрхэн биелүүлж байгаад үнэлэлт дүгнэлт өгөх “Хүний эрхийн төлөв байдлын хэлэлцүүлэг (UPR)”-ийг НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлөөс  зохион байгуулдаг билээ. Монгол Улс энэ хэлэлцүүлэгт Хүний эрхийн төлөв байдлын үндэсний тайлангаа боловсруулан гурван удаа буюу 2010, 2015, 2020 онуудад оролцсон юм. Энэ завшааныг ашиглан дээрх тайлангуудад тэмдэглэсэн олон сайн жишээ, туршлагаас энд онцолмоор байна. Тухайлбал, Монгол Улс цаазаар авах ялыг түдгэлзүүлэх, халах тухай шийдвэр гаргасан. Хүний эрхийн Үндэсний Комисс байгуулсанаар өнөөг хүртэл хараат бусаар ажиллаж, Монгол Улсад хүний эрхийг хангах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд анхаарч байгааг уг тайланд сайшаасан. Жендэрийн тэгш байдлыг хангаж, жендэрт суурилсан ялгаварлан гадуурхалт, хүчирхийллийг устгах чиглэлээр ахиц гарган, Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль, Залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хуулиудыг тус тус баталлаа. Өнгөрсөн онд Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулан, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль, Монгол Улсын Хүний эрхийн үндэсний комиссын тухай хуулийг шинэчлэн баталж, Эрүүдэн шүүхээс урьдчилан сэргийлэх үндэсний механизмыг бий болгох зэрэг олон жишээг дурдахдаа таатай байна. Хүний эрхийн төлөв байдлын ээлжит тайлангийн дүнг Хүний эрхийн зөвлөл 2021 оны гуравдугаар сард баталж, дэлхийн бусад улс орноос Монгол Улсад хандаж 190 зөвлөмж ирүүлсний 170-ыг нь Монгол Улс хүлээн зөвшөөрсөн. Эдгээр зөвлөмж нь гол төлөв хүүхэд, эмэгтэйчүүд, бэлгийн чиг баримжаа болоод хүйсийн баримжаа, илэрхийллийн хувьд цөөнх болж байгаа хүмүүс, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс, залуучууд зэрэг нийгмийн тодорхой бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах эрх зүйн орчныг бэхжүүлэхэд анхаарахад чиглэсэн байна. Мөн эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл, ялангуяа бэлгийн болон жендэрт суурилсан хүчирхийлэл, гэр бүлийн хүчирхийлэл, мөлжлөг, бэлгийн дарамт, эрх мэдлээ урвуулан ашиглахыг устгаж, хохирогч, хүчирхийллийг даван туулагч, гэрчийг дэмжих талаар дорвитой алхам хийхийг зөвлөсөн. Мөн Эрүүгийн хууль, Хөдөлмөрийн тухай хууль зэрэг холбогдох хууль тогтоомжоо яаралтай шинэчлэн, охид, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хууль тогтоомжоор хамгаалах чиглэлд анхаарлаа хандуулахыг зөвлөмж болгосон. -Та сая бэлгийн хүчирхийлэл, дарамттай холбоотой асуудлын талаар ярилаа. Сүүлийн үед манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хүний эрхтэй холбоотой хэд хэдэн асуудлыг хөндөж, олон нийтээрээ шүүмжлэн хэлэлцэж байгааг та анзаарсан байх. Тухайлбал, цэргийн ангиуд дээр болсон явдал байна. Бас бэлгийн болон бусад төрлийн дарамт үзүүлж, эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласан зэрэг асуудлууд байгаа. Энэ асуудалд НҮБ ямар байр суурьтай байна вэ? -Тийм ээ, Монголын нийгэмд өрнөж буй үйл явдлыг бид маш анхааралтай ажиглаж байна. НҮБ-аас хүчирхийллийг “үл тэвчих” бодлогыг баримталдаг бөгөөд гэр бүл, олон нийтийн газар, ажлын байр, ер нь хаана ч бүх төрлийн дарамт, хүчирхийлэл, мөлжлөг, тэр дундаа бэлгийн дарамт, эрх мэдлээ урвуулан ашиглах байдлыг эрс буруушааж байдгийг дахин хэлье. Энэхүү жигшүүрт үзэгдлийг таслан зогсоохын төлөө НҮБ дараах дөрвөн чиглэлийн стратегийг баримталж ажилладаг. Нэгдүгээрт, хохирогчийн эрх, нэр төрийг хүндэтгэн хамгаалах, хоёрдугаарт, мэдээлэх, мөрдөн шалгах үйл ажиллагааг бэхжүүлэх замаар гэмт этгээдэд ял завших боломж олгохгүй байх, гуравдугаарт, гишүүн орнууд, иргэний нийгэм, бусад холбогдох байгууллагуудтай хамтран ажиллах, дөрөвдүгээрт, мэдээлэл харилцаа, боловсрол, ил тод байдлыг хангахад чиглүүлэх зэрэг болно. НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр болон Хүний эрхийн Үндэсний Комисс хамтран Төрийн захиргааны байгууллагуудын ажлын байран дахь бэлгийн дарамтын талаар хийсэн 2018 оны судалгаанаас харахад нийт хохирогчдын 98 хувь нь эмэгтэйчүүд байсан. Түүнчлэн 2021 онд дээрх хоёр байгууллага хамтран 3000 төрийн захиргааны албан хаагчдын дунд явуулсан судалгааны дүнг харахад судалгаанд оролцогсдын гуравны нэг нь ажлын байрны бэлгийн дарамтад ямар нэгэн байдлаар өртөж байсан байна. Энэ бол үнэхээр сэтгэл эмзэглүүлсэн бөгөөд хүлээн зөвшөөрөхийн аргагүй асуудал юм. -Тэгэхлээр хүчирхийлэгчдэд хариуцлага тооцохын тулд бид юу хийх ёстой вэ. Цаашид хүний эрхийн ийм зөрчлөөс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ? -Хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн ийм төрлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох талаар олон нийтийн мэдлэг мэдээллийг сайжруулахад чиглэсэн хүчтэй нөлөөллийн ажил, сурталчилгаа хийх шаардлагатай гэж харж байна. Хүн амын дунд бэлгийн хүчирхийлэл, дарамт гэж юу болох талаар ойлголтын маш их зөрүү байгаа нь ажиглагдаж байна. Ойлголт тодорхойлолт ялгаатай бүрхэг байх тусам үзэгдлийн зааг ялгаа бүдгэрч байдаг. Жишээ нь, бэлгийн “дарамт” гэдгийг ихэвчлэн жендэрт суурилсан “хүчирхийлэл” гэж үзэж байна. Тийм ч учраас Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын конвенцид хүчирхийлэл, дарамт шахалтыг “нэг удаа, эсвэл олон удаа давтагдсан, бие махбод, сэтгэлзүй, бэлгийн болон эдийн засгийн хохиролд хүргэх зорилготой, хохиролд хүргэсэн, эсвэл хүргэх магадлалтай хүлээн зөвшөөрч үл болох зан байдал, үйлдэл, эсвэл заналхийлэл” гэж тодорхойлсон байдаг. Энэ нь үнэндээ бие махбодын хүчирхийлэл, хэл амаар доромжлох, дээрэлхэх, танхайрах, бэлгийн дарамт үзүүлэх, заналхийлэх, мөрдөн мөшгөх гэх мэт бусад олон асуудлыг хамруулж байна. Бид нийгмээрээ хүчирхийлэл дарамтыг үл тэвчих соёлыг бий болгох ёстой. Үүнийг ч Монголын олон нийт улам бүр ойлгон ухамсарлаж, зохих арга хэмжээ авахыг зүй ёсоор шаардаж байгаад бид талархалтай байна. Байгууллагууд ч ажлын байран дахь бэлгийн дарамтаас урьдчилан сэргийлэхэд чиглэсэн бодлого, төлөвлөгөөтэй байж зайлшгүй шаардлагатай сургалт, сурталчилгааны кампанит ажлуудыг зохион байгуулах хэрэгтэй. Бэлгийн дарамт, хүчирхийлэлд өртсөн тухайгаа ярьж мэдээлэх нь маш хүнд, эмзэг сэдэв  төдийгүй сэтгэлийн хүнд шархыг дахин сэдрээдэг учир хохирогчид нийгэм, систем тэднийг элдэв өшөө авалт, учирч болзошгүй хор хөнөөлөөс хамгаална, тэдний нэхэмжлэлийг хуулийн дагуу зохих ёсоор нь шалгаж шийдвэрлэнэ гэдэгт итгэж чаддаг байх ёстой. Иймээс ч хохирогчийн гаргасан гомдлыг аюулгүй, үр дүнтэй хянан шийдвэрлэх тогтолцоог төр, хувийн хэвшил зэрэг бүхий л салбарт бий болгох нь нэн чухал юм. Түүнчлэн хохирогчид, даван туулагчдаас мэдээлэл хайж тэдэнд сэтгэл зүйн дарамт учруулахын оронд гэмт этгээдүүдийг олж илрүүлэх, шударгаар нотлох тал дээр илүү нухацтай ажиллаж, дорвитой өөрчлөлт хийх ёстой. Засгийн газар хүчирхийлэл үйлдэгчдэд чиглэсэн хууль сахиулах ажиллагаагаа эрс сайжруулж, хохирогч, хүчирхийлэгч нь хэн болохоос үл хамааран сэжиг бүхий хэргүүдийг нарийвчлан шалгаж, зохих арга хэмжээг шуурхай авч байх хэрэгтэй. Ил гарч буй эмэгтэйчүүдийг хамгаалж, тэднийг хэвшмэл ойлголт, гутаан доромжлолоос урьдчилан сэргийлэх хэрэгтэй. Засгийн газрын хохирогч хамгаалах үйлчилгээнд хүмүүс бүрэн итгэдэг орчныг бид бий болгох ёстой. Засгийн газар дарамт, хүчирхийллийн хохирогчдод нэн шаардлагатай тусламж үйлчилгээ үзүүлэхэд үргэлжлүүлэн хөрөнгө оруулах шаардлагатай байна. -Эдгээр асуудлыг шийдвэрлэхэд НҮБ-ын үүрэг, оролцоо юу вэ? -НҮБ нь энэ чиглэлээр олон ажил хийж ирсэн. Чухамдаа бидний үйл ажиллагаа бүхэлдээ хүний эрхийг хамгаалах, жендэрийн тэгш байдлыг хангахад чиглэсэн байдаг. Гэсэн хэдий ч бид илүү их зүйлийг хийж охид, эмэгтэйчүүдийн эсрэг аливаа хүнлэг бус үйлдлийг таслан зогсоохын төлөө Засгийн газар болон бүх түншүүдтэйгээ хүчээ нэгтгэх ёстой. Олон жилийн турш НҮБ-ын системийн байгууллагууд жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах, Монгол Улс дахь жендэрт суурилсан хүчирхийллийг таслан зогсоохын төлөө нөлөөлөл сурталчилгааны ажил хийж ирсэн. Жендэрт суурилсан хүчирхийллийн талаар хэд хэдэн судалгаа хийсэн нь энэ талаар бодитой тоо мэдээлэлтэй болж, нотолгоонд суурилсан бодлого боловсруулах, олон нийтийн мэдлэг мэдээллийг сайжруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Эдгээр ажлын дийлэнх нь охид, эмэгтэйчүүдийн хүчирхийллээс ангид  амьдрах эрхийг хамгаалсан бодлогын орчин бүрдүүлэхэд чиглэж, улмаар хохирогч хамгааллын тогтолцоог бий болгон, хүчирхийлэл үйлдэгчид хариуцлага тооцох нөхцөлийг бүрдүүлэхэд дэмжлэг боллоо. Түүнчлэн бид бэлгийн мөлжлөгөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр олон нийтийн мэдлэг мэдээллийг сайжруулж, 2008 оноос хойш хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогчдыг хамгаалах, туслах үйлчилгээ үзүүлж байна. Мөн тодорхой арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, квот тогтоох замаар нийгэм, улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлж, тогтвортой хөгжлийн тав дахь буюу жендерийн тэгш байдлыг хангах зорилгыг хэрэгжүүлэх хүрээнд эмэгтэйчүүдийг эрх мэдэлжүүлэхэд үйл ажиллагаагаа чиглүүлж ирсэн. Эцэст нь, бид Хөдөлмөрийн тухай хуулийг шинэчлэх чиглэлээр гурван талт түншүүд болох Засгийн газар, ажил олгогч, ажилчдын байгууллагуудад дэмжлэг үзүүлж байна. Монгол Улс хэдийгээр ОУХБ-ын 190-р конвенцод нэгдэж ороогүй байгаа ч хөдөлмөрийн хуулиа энэхүү конвенцын үзэл санаанд нийцүүлэхийг зөвлөсөн байгаа. Конвенц нь хөдөлмөрийн хүрээнд дарамт, хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх, жендерийн мэдрэмжтэй цогц, хүртээмжтэй хандлага, соёлыг бий болгоход сургалт, арга зүйгээр хангахын чухлыг тэмдэглэсэн болно. Монгол Улсын Их Хурал Хөдөлмөрийн тухай хуулийн төслийг хэлэлцэж байгаа бөгөөд энэ хаврын чуулгандаа багтаагаад батална гэдэгт найдаж байна. Энэ дашрамд хэлэхэд НҮБ-ын зүгээс Дарамт, хүчирхийллийг устгах тухай ОУХБ-ын 190 дүгээр конвенцыг сурталчлах, хэрэгжүүлэх, түүнд нэгдэн ороход бүх талын дэмжлэг үзүүлэхдээ бэлэн байгаагаа илэрхийлье. О. Ариунцэцэг Энэхүү ярилцлага анх Өдрийн сонины 2021 оны 4 сарын 26-ны дугаарт нийтлэгдсэн болно.