Дэлхий нийтээрээ Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдрийг тэмдэглэх гэж буй энэ цаг үед эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр өмнө хүрсэн амжилтаасаа ухарч байгаад миний бие харамсаж байна. Үүний хохирлыг бид бүгдээрээ амсаж байна. Сүүлийн жилүүдэд тохиосон шил шилээ дарсан хямралууд нь эмэгтэйчүүдийн манлайлал хэзээ хэзээнээс илүү чухал болохыг илтгэн харуулав. Эмч, сувилагч, нийгмийн эрүүл мэндийн болон нийгмийн халамжийн ажилтнууд Ковид-19 цар тахлын эсрэг баатарлагаар тэмцэж байна. Гэтэл, үүний зэрэгцээ, эмэгтэйчүүд, охид хамгийн түрүүнд ажлын байраа алдаж, сургуулиа орхиж, цалингүй гэр орны болон үр хүүхэд, дүү нараа асран халамжлах ажил хийхээс өөр аргагүй нөхцөлд үлдэж байна. Мөн охид эмэгтэйчүүдийн эсрэг гэр бүлийн болон цахим хүчирхийлэл огцом нэмэгдсэний зэрэгцээ олон охид хүүхэд насандаа гэрлэх сорилттой тулгарч байна. Цар тахал нь эцгийн эрхт ёс амь бөхтэй оршиж буй гашуун үнэнийг дахин нотолж харууллаа. Бид эрчүүд давамгайлсан соёлтой, эрэгтэйчүүдийн нөлөө бүхий ертөнцөд амьдарч байна. Үүнээс улбаалан, эмэгтэйчүүд цагийн сайханд ч, хүнд хэцүү үед ч ялгаагүй ядууралд нэрвэгдэх магадлал өндөр байна. Тэд эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадахгүйд хүрч, тэдний боловсрол эзэмших, өсч дэвжих боломж хязгаарлагдаж байна. Этиопоос Афганистан болон өнөөдрийн халуун бүс болоод буй Украйн гээд зөрчил мөргөлдөөнтэй бүс нутагт охид эмэгтэйчүүд хамгийн эмзэг байдалд байгаа ч тэдний энхийн төлөөх дуу хоолой хамгаас илүү чанга, хүчтэй сонсогдож байна. Иймд бид охид, эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг хангах асуудлыг анхаарлынхаа төвд тавьсан феминист сэтгэлгээг сэргээж байж гэмээнэ ирээдүйд бүх нийтийн тогтвортой, эрх тэгш сэргэлтийг авчрах боломжтой. Бидэнд эмэгтэйчүүдийн боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт, сургалт, зохистой хөдөлмөр эрхлэлтэд чиглэсэн зорилтот хөрөнгө оруулалтаар дамжуулж бий болгосон эдийн засгийн ахиц дэвшил хэрэгтэй. 2030 он гэхэд 400 сая ажлын байр шинээр бий болгох зорилтыг хэрэгжүүлэхдээ эмэгтэйчүүдийг нэн тэргүүнд тавих ёстой. Бид нийгмийн хамгааллын тогтолцоо, халамжийн эдийн засагт хөрөнгө оруулалт хийх замаар нийгмийн дэвшлийг хурдасгах хэрэгтэй. Ийм хөрөнгө оруулалт нь тусламж хэрэгтэй байгаа тэр л хүмүүс, тэр дундаа хүүхэд, ахмад настан, өвчин зовлонд нэрвэгдсэн хүмүүст тусламж үзүүлэхийн зэрэгцээ асар их ногдол ашиг авчирч, ногоон, тогтвортой ажлын байрыг бий болгоно. Дэлхий дахинаа ноёрхоод буй ёс суртахууны хувьд дампуурсан санхүүгийн тогтолцоог шинэчлэхэд бидэнд санхүүгийн дэвшил хэрэгтэй. Ингэснээр бүх улс орнууд эмэгтэйчүүд төвтэй эдийн засгийг сэргээхэд хөрөнгө оруулах боломжтой болно. Үүний тулд дэлхий дахинд буй асар их баялгийн зарим хэсгийг тусламж дэмжлэг нэн шаардлагатай тэдгээр хүмүүст чиглүүлдэг өр чөлөөлөх болон татварын илүү шударга тогтолцоог бий болгох шаардлагатай. Бид, эмэгтэйчүүд, охидыг харьцангуй эмзэг болгож буй хүлэмжийн хий ялгаруулдаг бодлогогүй өсөлт, жендэрийн тэгш бус байдлыг арилгахад чиглэсэн уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг зайлшгүй шаардлагатай өөрчлөлт шинэчлэлийг эрчимтэй эхлүүлэх хэрэгтэй. Дэлхий нийтээрээ чулуужсан түлшнээс шийдэмгий шилжилт хийхийн тулд хөгжингүй улс орнууд санхүүгийн болон техникийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх амлалтаа нэн даруй биелүүлэх хэрэгтэй. Ингэж хэмээнэ ирээдүйн эдийн засгийн тогтвортой хөгжил дэвшил нь жендэрийн мэдрэмжтэй, ногоон, тогтвортой болгох боломжтой. Сангийн сайд, гүйцэтгэх захирал зэрэг албан тушаал хашиж, төрийн болон бизнесийн салбарыг манлайлдаг, бүх нийтэд ашиг тусаа өгөх ногоон, нийгмийн дэвшилтэт бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлдэг илүү олон эмэгтэйчүүд бидэнд хэрэгтэй байна. Тухайлбал, парламентад эмэгтэйчүүд илүү олон байснаар, уур амьсгалын өөрчлөлтийн чиглэлээр илүү эрүүл амлалт авах, эрүүл мэнд, боловсролын салбарт илүүтэй хөрөнгө оруулалт хийгдэх асуудал шийдэгддэг гэдгийг бид мэднэ. Жендэрийн квотыг зоригтойгоор тогтоон, эмэгтэйчүүдийн тэгш манлайлал, төлөөллийг хангахад чиглэсэн зорилтот арга хэмжээ авах замаар улс төрийн дэвшилд хүрэх хэрэгтэй байна. Жендэрийн тэгш бус байдал нь үндсэндээ эрх мэдлийн тухай асуудал юм. Зуу зуун жилээр ноёрхсон эцгийн эрхт ёсыг үндсээр нь халахын тулд эрх мэдлийг аливаа байгууллагын бүх түвшинд тэгш хуваарилах хэрэгтэй болно. Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага гэхэд, байгуулагынхаа түүхэнд анх удаа төв оффисын удирдах албан тушаалтнуудын түвшинд болон дэлхий даяарх салбарууддаа жендэрийн тэгш байдлыг хангаад байна. Энэ нь, бидний дэмжиж туслахаар зорьж буй зорилтот бүлгийг илүү өргөнөөр төлөөлж, тэдэнд хүрэх үйл ажиллагааг маань ч мөн эрчимтэй сайжруулсан юм. Бид алхам тутамдаа, дэлхийн өнцөг булан бүрт, бүхий л салбарт ахиц дэвшил рүү тэмүүлж буй эмэгтэйчүүд, охидоос урам зориг авах болно. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тэмцэгч залуу эмэгтэйчүүд засгийн газруудад амлалтаа биелүүлэх шахалт үзүүлэх дэлхийн хүчин чармайлтыг манлайлж байна. Эмэгтэйчүүдийн эрхийн төлөө тэмцэгчид эрх тэгш байдал, шударга ёсыг зоригтойгоор шаардаж, энхийг сахиулагч, энх тайвныг тогтоогч, хүмүүнлэгийн үйлстэний хувиар дэлхийн зарим нэгэн зөрчилдөөнтэй бүс нутагт амар амгалан нийгмийг цогцлоохоор ажиллаж байна. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах хөдөлгөөн идэвхтэй өрнөдөг нийгэмд ардчилал илүү хүчтэй байдаг. Дэлхий нийтээрээ эмэгтэйчүүд, охидод илүү боломж олгоход чиглэсэн хөрөнгө оруулалт хийснээр бүх хүн төрөлхтөн үүний ашиг тусыг  хүртдэг. Энэ нь шударга ёс, тэгш эрх, зан суртахуун, эрүүл саруул ухааны асуудал учраас бид эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах цагийн зүүг урагшлуулах хэрэгтэй. Бидэнд эмэгтэйчүүд, охидын манлайлалд тулгуурласан тогтвортой, феминист төвтэй сэргэлтийг хийх хэрэгтэй байна.

Монгол Улс дахь НҮБ нь охид, эмэгтэйчүүдийн эсрэг үйлдэгдэж буй жигшүүрт гэмт хэрэг болох жендэрт суурилсан хүчирхийлэл (ЖСХ) болон гэр бүлийн хүчирхийлэл (ГБХ)-тэй тэмцэхэд чиглэгдсэн хамтын тэмцлийг манлайлан ажиллаж ирсэн. НҮБ-ын Хүн амын сан нь ЖСХ-тэй тэмцэх хууль эрх зүйн болон бодлогын орчныг бүрдүүлж, энэхүү тулгамдсан асуудлыг олон нийтийн анхаарлын төвд авчрах зэргээр Монгол Улсад гэр бүлийн  хүчирхийллийг таслан зогсоох талаар сурталчлан таниулах ажлыг тэргүүлж ажиллав. Эдгээр хамтын хүчин чармайлтын үр дүнд бүртгэгдсэн гэр бүлийн хүчирхийллийн тохиолдол 2016-2019 онд 32 хувиар буурсан. Харамсалтай нь, Ковид-19 цар тахал энэхүү хүрсэн ахиц дэвшлийг ухраахад хүргэв. Нийт 17 Нэг цэгийн үйлчилгээний төв (НЦҮТ) болон жэндерт суурилсан хүчирхийллийн хохирогчдод зориулсан 14 түр хамгаалах байр орон даяар үйл ажиллагаа явуулж,  эрүүл мэнд, сэтгэл зүй, хууль эрх зүйн зөвлөгөө өгөх, хамгаалах үйлчилгээг үзүүлж байна. Эдгээр НЦҮТ болон түр хамгаалах байрууд нь байгуулагдсан цагаасаа хойш нийт 17,957 иргэнд үйлчилж, 5,136 тохиолдыг олон салбарын төлөөллөөс бүрдсэн хамтарсан баг хянан шийдвэрлэжээ. Дэлгэрэнгүйг: НҮБ-ын Хүн амын сан
  Түүнчлэн, НҮБ-ын Хүн амын сан нь Монгол Улсад эхийн эрүүл мэнд, гэр бүл төлөвлөлт, бэлгийн болон нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн боловсролыг сайжруулахад чиглэсэн үндэсний чадавхыг бэхжүүлэхэд бодит дэмжлэг үзүүлсэн. Эхийн эндэгдлийг бууруулахад томоохон хувь нэмэр оруулсан телемедицин буюу дэвшилтэт технологид тулгуурлан алсын зайнаас тусламж үйлчилгээ үзүүлэх төслийн үр дүнд Монгол Улс Мянганы хөгжлийн 5 дахь зорилтыг хэрэгжүүлсэн дэлхийн есөн орны нэг болж чадсан юм. Монгол Улс дахь НҮБ нь түнш байгууллагуудтайгаа хамтран эмзэг бүлгийн эмэгтэйчүүд, охид жирэмслэлтээс хамгаалах эм худалдаж авахад нь төрөөс олгох санхүүжилтийг нэмэгдүүлэхийг Засгийн газарт уриалсны үр дүнд, 2019 оноос хойш жил бүр энэ зорилгоор 1.8 тэрбум төгрөг төсөвлөдөг болсон нь гэр бүл төлөвлөлтийн үйлчилгээний хүртээмжийг эрс нэмэгдүүлэхэд тус дөхөм үзүүлсэн юм. НҮБ-ын Хүн амын сан 2016 оноос эхлэн эх баригчдын чадавхыг дээшлүүлж, олон улсын жишигт хүргэх зорилт тавин ажиллаж байна. Монгол Улсын өсвөр насныханд бэлгийн болон нөхөн үржихүйн цогц боловсрол олгох хөтөлбөрийг ерөнхий боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн нэгэн хэсэг болгоод байна. ДЭМБ-ын зүгээс эмэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийг дэмжихэд шаардлагатай хөрөнгө санхүүжилтыг дайчлах чиглэлээр ажиллаж, сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд нэг тэрбум гаруй төгрөгийн санхүүжилт татан төвлөрүүлж чадсан бөгөөд уг хөрөнгийг нөхөн үржихүйн насны эмэгтэйчүүд, тэр дундаа хөгжлийн бэрхшээлтэй эмэгтэйчүүдэд үзүүлэх эхийн эрүүл мэндийн нэн шаардлагатай үйлчилгээний чанарыг сайжруулахад зориулсан юм. ДЭМБ нь мөн бүх нийтийг эрүүл мэндийн даатгалд хамруулах, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тэгш байдлыг улс орон даяар сурталчлан таниулах ажлыг тэргүүлэн ажиллаж байна. Эмэгтэйчүүдэд зонхилон тохиолддог эрүүл мэндийн асуудлыг шийдвэрлэх санаачилгыг тэргүүлж, “Хөхний хорт хавдар” зэрэг эрүүл мэндийн тусгай аян өрнүүлсэний үр дүнд хорт хавдрын өсөн нэмэгдэж буй тархалтын талаарх олон нийтийн мэдлэгийг дээшлүүлж, зорилтот бүлгийн хүн амыг эрт илрүүлэгт хамруулах, улмаар үүнээс урьдчилан сэргийлэх боломж бүрдүүллээ. Дэлгэрэнгүйг: ДЭМБ Монгол Улс дахь НҮБ нь төрийн болон хувийн хэвшилд жендэрт суурилсан хүчирхийлэл, түүний дотор ажлын байран дахь хүчирхийлэл, дарамтын бүх хэлбэрийг устгах чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Монгол Улсын Их Хурал 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн мөрдөгдөж буй 2021 оны 7-р сард батлагдсан Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад хүчирхийлэл, дарамт, тэр дундаа ажлын байран дахь бэлгийн дарамтыг үл тэвчих талаар тусгасан. ОУ-ын Хөдөлмөрийн байгууллагын зүгээс 2021-2022 онд хувийн болон төрийн байгууллагуудын нийт 4000 ажилтныг хамруулж хийсэн ажлын байран дахь хүчирхийлэл, дарамтын талаарх судалгааны ажлыг удирдав. Судалгааны үр дүн нь Монгол Улсын Засгийн газраас энэ чиглэлээрх үндэсний хууль тогтоомжийг улам боловсронгуй болгох, нотолгоонд тулгуурласан зохистой арга хэмжээ авах боломж бүрдүүлээд байна. Түүнчлэн, ОУХБ нь эдүгээ Дарамт хүчирхийллийг устгах тухай ОУХБ-ын 190-р конвенцийг соёрхон батлах замаар хөдөлмөрийн ертөнц дөх хүчирхийлэл, дарамтыг зогсоохын тулд Засгийн газар, ажилтан, ажил олгогчид хүчээ нэгтгэхийг уриалж байна. Дэлгэрэнгүйг: ОУХБ-ааc
  ОУ-ын Шилжилт хөдөлгөөний байгууллага (ОУШХБ) нь хөдөлмөр эрхлэлт, шилжилт хөдөлгөөний тэгш эрхийг хангах, шилжин суурьшилттай холбоотой алагчилал, ялгаварлан гадуурхалттай тэмцэх, шилжилт хөдөлгөөний жендэрийн харилцааны эрсдэл, эмзэг байдлыг шийдвэрлэх чиглэлээр ажилладаг. Өнөөдрийн байдлаар гэхэд, ОУШХБ-аас 23,000 гаруй монгол шилжин суурьшигч эмэгтэйчүүд өөрсдийн хэрэгцээ, нөхцөл байдалд тохирсон тусламж авсаны дотор сэтгэлзүй, хөдөлмөр эрхлэлт, бичиг баримт бүрдүүлэх, бизнесийн удирдлага болон ур чадвараа хөгжүүлэх чиглэлээр туслалцаа аваад байна. ОУШХБ нь хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогч болсон 155 орчим хүнийг иргэнийг эх оронд нь авчирч, 600 гаруй хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогчдод шууд болон нийгэмшүүлэх чиглэлээр туслалцаа дэмжлэг үзүүлсэний сацуу мөн, гадаадад оршин сууж байсан 4000 гаруй монгол эмэгтэйг эх орондоо эсэн мэнд эргэн ирж, нийгэмшихэд нь тусалсан юм. Дэлгэрэнгүйг: ОУШХБ НҮБ-ын сайн дурынханы асуудал эрхэлсэн байгууллага нь Монгол Улс дахь НҮБ-ын үйл ажиллагааг олон чиглэлээр дэмжиж, охид, эмэгтэйчүүд, түүнчлэн жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангахад шаардлагатай олон нийтийн чадавхыг бэхжүүлэхэд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулж ажилласан. Тухайлбал, Монголын эмзэг бүлгийн эмэгтэйчүүд, охидод цаг зав, зүрх сэтгэлээ зориулан ажилласан Швейцарийн иргэн хатагтай Клеменс Галлопиныг онцолж байна. Клеменс нь Ковид-19 цар тахлын үед Монголд бэлгийн хүчирхийллийн тохиолдол нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор, тэрээр Нэг цэгийн үйлчилгээний төвүүдэд алсын зайнаас үйлчилгээ үзүүлэх зааварчилгааг гаргаж, хөл хорио тогтоон, хөдөлгөөнийг хязгаарласан үед жендэрт суурилсан хүчирхийлэлд өртөгсдөд туслалцаа үзүүлсэн юм. Дэлгэрэнгүйг: UNV Эмэгтэйчүүд өндөр боловсролтой, бүхий л салбарт ажиллаж буй хэдий ч, шийдвэр гаргах түвшинд хараахан хангалттай биш байна. НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр (НҮБХХ) нь эмэгтэй улс төрчид, улс төр сонирхогч эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулах, тэднийг дэмжих сүлжээг бэхжүүлэх чиглэлээр өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулж ирсэн. НҮБХХ-ийн зүгээс шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх, түүнчлэн төрийн албаны удирдах албан тушаалд ажиллаж, мэргэжлээрээ өсч дэвжихэд нь эмэгтэйчүүдэд тулгардаг бүтцийн болон бусад саад бэрхшээлийг даван туулахад дэмжлэг үзүүлэх механизмыг бий болгон, бэхжүүлэх чиглэлээр ажиллаж байна. НҮБХХ-ийн дэмжлэгтэйгээр төрийн албаны удирдах албан тушаалд улам илүү олон эмэгтэйчүүд ажиллах болсон. НҮБХХ нь хувийн хэвшилд жендэрийн мэдрэмжтэй төсөв, санхүүжилтийг бий болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Дэлгэрэнгүйг: НҮБХХ НҮБ нь хөдөөгийн эмэгтэйчүүдийн орлогыг нэмэгдүүлэх, Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулах боломж олгох чиглэлээр орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж ирсэн. Үүний нэг тод жишээ нь хөдөлмөр эрхлэх боломжийг өргөжүүлж, хүнсний аюулгүй байдлыг хангахад чиглэсэн орон нутаг дахь өртгийн сүлжээний шинэ арга болох “гэр” гал тогоо санаачилга юм. НҮБ-ын ХХААБ-ын санаачилгын хүрээнд, Сэлэнгэ, Ховд, Хөвсгөл, Дорнод аймгийн зургаан сумын 120 эмэгтэй хамтран өдөрт 500 литр сүү боловсруулах хүчин чадалтай жижиг сүүний үйлдвэр байгуулсан. Тэдгээрийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг сургууль, цэцэрлэгийн үдийн хоолонд нийлүүлж буй бөгөөд ингэснээр сурагчид, хүүхдүүд эрүүл хооллолтын үр шимийг хүртдэг  болсон байна. Дэлгэрэнгүйг: ХХААБ НҮБ-Хабитат буюу НҮБ-ын хүн амын нутагшил, суурьшлын асуудал эрхэлсэн байгууллага нь хотын захын дүүргүүдийн үерт автах аюулыг бууруулахад тухайн дүүрэгт оршин суугч эмэгтэйчүүдийг манлайлал, оролцоог дэмжиж байна. Энэ хүрээнд, 1176 гишүүдээс бүрдсэн иргэдийн  бүлгүүдийг 130 гаруй эмэгтэйчүүд удирдаж ажиллав. Мөн нийт 5933 иргэдэд манлайлал, иргэдийн оролцоотой үйл ажиллагааны төлөвлөлт, олон нийтийн хяналт, гамшгийн бэлэн байдлыг хангах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох чадавхыг бэхжүүлэх зэрэг чиглэлээр сургалт зохион байгуулсан бөгөөд нийт оролцогчдын 64 хувь нь эмэгтэйчүүд байв. Дэлгэрэнгүйг: UN-Habitat НҮБ-ын Хүүхдийн сан нь хүүхдийн эрхийг бүх хэлбэрээр хамгаалах өргөн хүрээг хамарсан үйл ажиллагаа явуулдаг. Монгол улсад хувьд томоохон сорил болж буй агаарын бохирдлыг бууруулах туршилтын санаачилга нь эмэгтэйчүүд, тэдний сайн сайхан байдалд чухал нөлөө үзүүлсэн. 2019 оноос хойш нүүрсээр галладаг зуухыг солих гэрийн халаалт, дулаалгын CHIP багцыг 1000 гаруй өрхөд олгосноор эдгээр өрхийн гэр нь дулаан, тав тухтай амьдрах нөхцөл бүрдсэн төдийгүй хог хаягдлыг бууруулах, улмаар өрхийн гишүүдийн эрүүл мэнд сайнаар нөлөөлөв. CHIP багцын ачаар эмэгтэйчүүд өдөрт гал түлэхэд зориулдаг цагаа 40 минутаар богиносгосноор хүүхдүүдтэйгээ тоглох юмуу өөртөө зарцуулах цаг нь нэмэгджээ. Дэлгэрэнгүйг: НҮБ-ын Хүүхдийн Сан

“Би 15 жил мал маллаж байна. Гэвч, мал малласан эдгээр жилүүдийг хөдөлмөр эрхэлсэн гэж бүртгүүлж чадаагүй, бас сайн дурын даатгалд хамрагдаагүй байсан” гэж Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын харьяат өдгөө жаран настай Авилдолдагийн Бударах гуай ярив. "Одоо би тэтгэвэрийн нас хүрсэн ч, тэтгэвэр тогтоолгож чадахгүй байна." Мал маллахыг албан бус, хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэгт тооцдог тул малчид нийгмийн даатгалд сайн дураараа хамрагдаж шимтгэл төлдөг. Гэвч Монгол улсын нийт хүн амын гуравны нэгийг бүрдүүлдэг малчдын дийлэнх нь (бараг 85 хувь) Булдарах гуайн нэгэн адил нийгмийн даатгалд хамрагдаагүй тул үр шимийг нь хүртэж чадахгүй байна. Нийгмийн даатгалд хамрагддаг малчдын тоо ийм бага байгаа нь ихэнхдээ, малчид нийгмийн даатгал, түүний ашиг тусын талаар мэдлэг дутмаг байгаатай холбоотой аж. Малчдыг нийгмийн даатгалд хамруулах нь тэднийг цаашид ядуурал, уур амьсгалын нөлөөллөөс шалтгаалсан цочролд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх арга зам гэж "Малчдын нийгмийн хамгааллыг өргөжүүлж, цочролд хариу үзүүлэх бэлэн байдлыг нэмэгдүүлэх нь" НҮБ-ын хамтарсан хөтөлбөр үзэж байна. Иймд, уг хөтөлбөрийн хүрээнд малчдад сайн дурын нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалын ашиг тусын талаар сурталчлан таниулахад анхаарч байна. Нийгмийн даатгалын ажилтнуудыг чадавхжуулж,  мөн малчид бие биенээсээ суралцаж байна Алслагдсан бүс нутагт тархан суурьшсан малчдад мэдээлэл хүргэж уламжлалт, үр дүнтэй арга замуудын нэг нь нийгмийн даатгалын ажилтнуудыг сургаж, чадавхжуулах явдал гэж үзэж байна. Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нийгмийн даатгалын мэргэжилтэн н.Алтанбек 2021 оны зун малчдыг сайн дурын нийгмийн даатгалд хамруулах асуудлаар сурталчлан таниулах ажлынхаа үеэр Б.Булдарах гуайд 2017 онд Нийгмийн даатгалын тухай хуульд оруулсан 2021 оны эцэс хүртэл хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх нэмэлт өөрчлөлтөөр малчид нийгмийн даатгалын шимтгэлээ нөхөн төлж болох талаар тайлбарлаж өгсөн. Нийгмийн даатгалын ашиг тус гагцхүү өндөр насны тэтгэврээр хязгаарлагдахгүй. Монгол Улсын сайн дурын нийгмийн даатгалд тахир дутуугийн тэтгэвэр, тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр,  хөдөлмөрийн чадвараа түр алдсаны тэтгэмж, жирэмсний болон амаржсаны тэтгэмж, оршуулгын тэтгэмж, хөдөлмөрийн чадвараа сэргээх тэтгэмж, нөхөн сэргээх эмчилгээний тэтгэмж багтдаг. Малчид зуд, үер, шороон шуурга зэрэг цаг агаарын нөлөөллөөс шалтгаалсан цочирдолд өртөмтгий байдаг. Ийм нөхцөл байдал нь тэднийг ажил мэргэжлээс шалтгаалсан гэмтэл авах эрсдэлтэй болгодог. Завхан аймгийн Идэр сумын малчин Довоогийн Батсайхан малаа хариулж яваад тэмээнээс унаж хөл, мөрөндөө гэмтэл авсаны улмаас хөдөлмөрийн чадвараа түр алдсаны нөхөн төлбөрийг авчээ. Учир нь түүний гэргий Нийсүрэнгийн Амарбаясгалан нь НҮБ-ын хамтарсан хөтөлбөрийн хүрээнд зохион байгуулсан малчдад зориулсан сургалтад хамрагдаж, ийм төрлийн тэтгэмжийг нийгмийн даатгалаас авах боломжтойг олж мэдсэн аж. Тэд сайн дурын нийгмийн даатгалд 17 жил хамрагдсан ч, хөдөлмөрийн чадвараа түр алдсаны нөхөн төлбөр зэрэг бусад тэтгэмжийн талаар төдийлөн мэддэггүй байсан гэв. Нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалын ашиг тусын талаарх мэдээлэл, мэдлэг түгээх нь малчдын сайн дурын даатгалд хамруулахыг нэмэгдүлэхэд хангалтгүй байв. Учир нь олон даатгалд хамрагдахын ашиг тусыг мэддэг ч нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлөх бэлэн мөнгөөр дутагддаг.   Малчдын нийгмийн даатгалд хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх уламжлалт бус арга замууд НҮБ-ын хамтарсан хөтөлбөр нь малчдын, ялангуяа эмзэг бүлгийн малчдын нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх бусад шинэлэг арга барилуудыг туршиж үзсэн. Энэхүү туршилтын арга хэмжээнд малчдын хоршоо, бэлчээр ашиглагчдын бүлэг зэрэг малчдын бие даасан байгууллагууд чухал үүрэг гүйцэтгэв. Цөөн малтай, даатгалын шимтгэлээ төлөх бэлэн мөнгөгүй, орлого багатай малчид хоршоодтойгоо хамтран ажиллаж, үр шимийг хүртээд байна. Малчид мал, түүхий эд зэрэг бэлэн бус төлбөрийг хоршоодод даатгалын шимтгэл болгон төлж байхаар болжээ. Завхан аймгийн Идэр сумын Хатан идэр хоршооны тэргүүн Сэнгэжавын Бямбацэрэн сумынхаа хоршооны гишүүд, малчдад нийгмийн даатгалын ашиг тусыг сурталчлан таниулах чиглэлээр орон нутагтаа ажиллахаар бэлтгэгдсэн. Хэлж ирдэггүй хямрал, гамшиг тохиоход малчдад “аврал” мэт нийгмийн даатгалын ашиг тусыг таниулж, тэднийг даатгалд хамрагдахыг идэвхтэй уриалагч С.Бямбацэрэн малчидтай ганцаарчлан уулзаж, ярилцахад тэд ихээхэн сонирхож, мэдээлэл авдаг тухай ярив. Малчдын аж ахуй эрхлэх ур чадвар, орлогоо нэмэгдүүлэх ур чадварыг дэмжих нь малчдын гамшиг цочролд бэлэн байх, тэсвэрлэх чадварыг бэхжүүлэх, мөн хөгжиж дэвших боломжийг олгох үр дүнтэй арга байх болно. Иймд НҮБ-ын хамтарсан хөтөлбөрийн хүрээнд сүү, арьс шир, мах боловсруулах зэрэг мал аж ахуйн үйлдвэрлэл, бэлгийн болон нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн эрх, жендэрт суурилсан хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх зэрэг ажил, амьдралын мэдлэг олгох өргөн агуулгатай “Малчин хөтөлбөр”-ийг амжилттай судлаад байна.  Цочролд шуурхай хариу үзүүлэх нийгмийн даатгалын үндэсний чадавхыг бэхжүүлэх нь   ОУ-ын Хөдөлмөрийн Байгууллага тэргүүлэн, НҮБ-ын Хүн амын сан, НҮБ-ын Хүүхдийн сан, НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллага зэрэг НҮБ-ын системийн дөрвөн байгууллагаас хоёр жилийн хугацаанд хэрэгжүүлсэн хамтарсан хөтөлбөрийн үр дүнд 2020-2021 онд улсын нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдах иргэдийн тоо дунджаар таван хувиар өссөн гэж Нийгмийн даатгалын ерөнхий газраас мэдээлээд байна. Харин Завхан аймгийн зорилтот таван суманд малчдын сайн дурын даатгалд хамрагдалт 10 хувиар өсчээ. Туршилтын үйл ажиллагааны үр дүнгээс үзвэл, шинэ санаачлага, тууштай хүчин чармайлт тэр дундаа малчдын ойлголт мэдлэгийг нэмэгдүүлж, малчдын байгууллагаар дамжуулан хөшүүргүүд зэргийг хэрэгжүүлбэл, малчдын нийгмийн хамгааллын тогтолцоонд хамрагдах хүрээг үндэсний хэмжээнд нэмэгдүүлэх боломжтойг нотлон харуулсан бөгөөд хамтарсан хөтөлбөр нь цаашлаад, цочролын үед хариу арга хэмжээ авах асуудлыг нийгмийн хамгааллын тогтолцооны нэг хэсэг болгох чиглэлээр сурталчлан таниулах ажил хийж гүйцэтгээд байна.   НҮБ-ын "Малчдын нийгмийн хамгааллыг өргөжүүлж, цочролд хариу үзүүлэх бэлэн байдлыг нэмэгдүүлэх нь" хамтарсан хөтөлбөр нь Монгол Улсын нийгмийн хамгааллын тогтолцоонд тулгамдаж буй асуудлуудыг тус улс дахь НҮБ-ын системийн байгууллагууд хамтран шийдвэрлэхийг зорьсон анхны хамтын хүчин чармайлтын нэг юм. Энэхүү хөтөлбөр нь үндэсний нийгмийн хамгааллын тогтолцоон дахь хамгийн стратегийн, өөрчлөлт шинэчлэлийн шинжтэй бодлогын сорилт бэрхшээлүүдээ шийдвэрлэхэд нь зориулж нотолгоонд суурилсан шийдлүүдийг санал болгох зорилготой байв. Уг хамтарсан хөтөлбөрийг НҮБ-ын системийн байгууллагуудын нэгдсэн бодлогын дэмжлэг, стратегийн санхүүжилтийн нэгдсэн механизм болох ТХЗ хамтарсан сангаас санхүүжүүлэв. --- Монгол дахь ОУХБ-ын мэдээлэл харилцааны зөвлөх Б.Жавхлан болон НҮБ-ын Суурин Зохицуулагчийн газрын Мэдээлэл харилцааны ажилтан Д.Соёлмаа бэлтгэв.

Хар нүдний шилтэй, цэвэрхэн хувцасласан нэгэн хүү ширээ тойрон суусан арваад хүүхдэд англи хэлнээс монгол руу орчуулж байлаа. Түүнийг Дэлэгдуламын Сундуйжав гэдэг. Төрөлхийн харааны бэрхшээлтэй, 14 настай Д.Сундуйжав англи хэлийг долоон настайгаасаа бие даан сурч эхэлжээ. Англиар чөлөөтэй ярьж, ойлгодог тул өөр шигээ харааны бэрхшээлтэй дүү нар, найзууддаа тусалж буй нь энэ. Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагч боллоо Түүний амьдрал түнэр харанхуй дунд эхэлсэн. Төрүүлсэн ээж, алтан нарыг ганц удаа  болов харж чадаагүй ч амьдралдаа гэрэл тусгахын тулд хичээж, зүтгэж яваа өсвөр насны хүү. Д.Сундуйжав харааны бэрхшээлтэй бусад хүүхдийн адилаар нэгдүгээр ангидаа 116 дугаар тусгай сургуулийн босгыг алхав. Анх сургуульд ороод сул хараатай хүүхдүүд шиг кирилл үсэг яагаад сурч болдоггүй, бусдын царайг харж чадахгүй байгаа юм гэж ихэд бухимдаж, ээж, аавдаа уурлан, гомдож явжээ. Харин гуравдугаар ангид ороод өөрийн бэрхшээлийн талаар ойлгож эхэлсэн гэнэ. “Кирилл үсгийг хараатай хүмүүс хэрэглэдэг юм байна. Би одоохондоо сурч чадахгүй. Брайл үсгээ сурах хэрэгтэй” гэж өөртөө хэлж, тайвширчээ. Тэр үеэс компьютер сурч эхэлсэн нь түүнд олон боломж олгов. Харах нүд болсон компьютерийн тусламжтайгаар тэр хаана ч сурах боломжтой боллоо. Түүний аав  Н.Дэлэгдулам, ээж Х.Мөнгөнцэцэг нар хүүгээ балчир байхад нь хараатай болгохын төлөө олон эмнэлгийн үүд элээсэн бол эдүгээ Д.Сундуйжавт чанартай боловсрол эзэмшүүлэхийн тулд цөөнгүй сургуулийн босго давжээ. Аливааг хялбархан сурдаг, ой тогтоолт сайтай хүүгийнхээ давуу талыг олж харсан тэд тавдугаар ангиас нь ерөнхий боловсролын “Кингс кидс” хувийн сургуульд элсүүлжээ. Анх удаа Д.Сундуйжав энгийн хүүхдүүдтэй хамт сурлаа. Сургалтын төвд явж англи хэлний түвшнээ ахиулсны хүчээр “Кингс кидс” сургуулийн сурагч болов. Ангийн багш Х.Заяа “Би урьд нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй ажиллаж байгаагүй. Хүүхэд хичээвэл бэрхшээл үгүйг ойлгосон. Сундуйжав ангидаа чөлөөтэй явдаг, ганцаараа нойлд бие засаж чаддаг, ширээгээ олоод суучихдаг. Эхэндээ бид Сундуйжавыг өрөвдөж харьцдаг, багш нар хичээлээ яаж ойлгуулахаа мэддэггүй байв. Харин бусдаас дутахгүй сурч буйг нь хараад өрөвдөж хандахаа больсон. Хараатай сурагчтайгаа харьцаж байгаа мэт “Номоо нээгээд төддүгээр хуудсыг гарга” гэх мэтээр ханддаг болсон. Тэгэхээр манай Сундуйжав компьютерийн дэлгэцнээсээ номын хуудсаа түвэггүй олчихдог юм” хэмээн ярьсан.   Туслах багшийн эрэлт байгаа ч нийлүүлэлт алга 2019 онд БСШУС-ын сайдын тушаалаар “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг ерөнхий боловсролын сургуульд тэгш хамран сургах журам” баталсан. Уг журмыг 2019-2020 оны хичээлийн жилээс мөрдсөн билээ. Манай улсад өнгөрсөн хичээлийн жилд хөгжлийн бэрхшээлтэй 5986 хүүхэд суралцсаны 1771 нь тусгай сургууль, 385 нь Насан туршийн боловсролын төвд суралцдаг аж. Үлдсэн 3857 нь ерөнхий боловсролын сургуульд сурч буйг БСШУЯ-ны Тусгай хэрэгцээт боловсролын хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн Б.Гэрэлтуяа хэлсэн. Улсын хэмжээнд тусгай боловсролын зургаан сургууль байдаг нь бүгд Улаанбаатар хотод байрладаг. Тиймээс орон нутагт амьдардаг хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд энгийн сургуульд сурч буйг тэрбээр онцолсон. Гэхдээ ерөнхий боловсролын сургуульд сурч буй хөгжлийн ялгаатай хүүхдүүдэд туслах багш одоогоор байхгүйг хэлэв. Тэднийг хэн, хэрхэн цалинжуулах нь тодорхойгүй. Уг нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хувьсах зардлыг гурав дахин нэмэгдүүлж тооцох болон, ийм сурагчтай ажиллаж буй багшид урамшуулал олгох асуудлыг сургуулийн дотоод дүрэм, хөдөлмөрийн гэрээнд тусгаж шийдвэрлэх журам бий. Энэ мэт цаасан дээрх олон хууль, дүрэм, журам хөрсөн дээр буугаагүй хэвээр. Бэрхшээлийг биш, давуу талыг нь олж хар Х.Мөнгөнцэцэг хүүгээ үе тэнгийнхэнтэйгээ нөхөрлөх, математикийн хичээлийн хоцрогдлыг нь арилгах зорилгоор улсын сургуульд сургахаар шийдлээ. Хэд хэдэн сургуулийн удирдлагаас “Бидэнд заах арга байхгүй. Тусгай сургуульдаа л сур” гэсэн хариу авсан ч шантарсангүй. Хичээсний эцэст Д.Сундуйжав ерөнхий боловсролын 11 дүгээр сургуульд өнгөрсөн есдүгээр сараас суралцаж эхлэв. “Би өөрөө брайл үсэг мэдэхгүй учраас хүүгээ хичээлээ ойлгож буй, эсэхийг хянаж чадахгүй байсан. Тиймээс компьютерт арван хуруугаар шивүүлж сургалаа. Дэлгэцийг нь хараад хичээлээ зөв хийсэн, үгүйг шалгахад амар болсон. Миний энэ арга барилаар багш нар хүүгийн минь хичээлийг шалгах боломжтой гэж ойлгоод энгийн сургуульд оруулсан. Д.Сундуйжав тусгай аппликэйшн ашиглаж, номоо скайнердаж аваад уншдаг. Харааны бэрхшээлтэй хүүхдүүд математикийн хичээлээс их хоцордог. Тооны томьёо, тэмдэг, зураг зэргийг аудио болгож сонсох боломжгүй. Тиймээс тооны хичээлд суурилсан элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгч чаддаггүй юм. Тооны хичээлдээ нэмэлтээр туслах багштай болсон” гэж Х.Мөнгөнцэцэг ярив. Тэрбээр мөн эхлээд бэрхшээлийг биш, давуу талыг нь олж харвал, онцлог чадварыг нь хөгжүүлчихвэл хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд амжилтад хүрэх боломжтой. Хүүхэд бүр эрх тэгш байдлаар боловсрол эзэмших эрхтэй гэв. Харааны бэрхшээлтэй хүний сонсгол, бусад мэдрэхүй сайн хөгжсөн байдаг. Д.Сундуйжав төгөлдөр хуур тоглож, ая зохиох авьяастай. Боловсролд тэгш хамруулахын тулд цэцэрлэгээс нь эхлэх хэрэгтэй Д.Сундуйжавын ангийн багш Т.Уянга “Харааны бэрхшээлтэй хүүхэд манай сургуульд сурч байгаа нь бидэнд цоо шинэ зүйл болсон. Д.Сундуйжав маань хичээлээ сонсоод брайлаар биш, компьютерт шууд шивдэг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг энгийн сургуульд сургах нь тэгш боловсрол олгох үүдийг нээж буй ч учир дутагдалтай зүйл цөөнгүй. Тухайлбал, манай сургууль физик, математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай. Харааны бэрхшээлтэй хүүхдийн гол сурах арга барил нь хичээлийг аудио хэлбэрээр сонсож, ойлгох. Гэтэл математик, физик, дүрслэх урлаг зэрэг зураг, дүрстэй зүйлийг аудио болгох боломжгүй байна. Есдүгээр ангид 17 хичээл ордог. Ихэнх номоо аудио хэлбэрт оруулж чадаагүй учраас сурахад асуудал гарч байгаа нь нууц биш. Нэгэнт хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг боловсролд тэгш хамруулах гэж байгаа бол багаас нь энгийн цэцэрлэгт сургах хэрэгтэй. Ингэснээр бусад хүүхэд хөгжлийн бэрхшээлийн талаар зөв ойлгож, тэдэнд найрсгаар туслах болно” гэсэн юм. “Би өөрөө эхэлж ангийнхаа хүүхдүүдтэй ярьж, харилцдаг. Зарим нь намайг ямар ч мэдрэмжгүй мэт ханддаг” хэмээн Д.Сундуйжавын хэлсэн нэгийг бодогдуулна. Тэрбээр мөн “Ихэнх сурах бичиг цахим хэлбэрээр бус, брайл үсгээр байдаг. Энгийн сургуульд сурч байгаа хүүхдүүдийн хувьд багш нар брайл үсэг мэдэхгүй учраас хичээл зааж, сургах боломжгүй. Тиймээс надад онлайнаар сурах нь илүү хялбар байдаг” хэмээсэн. Хөгжлийн ялгаатай хүүхдүүд нийгэмд олон бийг сурагчид төдийлөн мэдэхгүй байна. Зарим нь эвэртэй туулай үзсэн мэт гайхаж, хэсэг нь өрөвдөж, өөрийнх нь хийж чаддаг зүйлд ч туслах гэж зүтгэдэг нь тэдэнд тус биш, ус болдог гэнэ лээ. Хөгжлөөс хэн ч үлдэх, хоцрох ёсгүй Энэ бол Тогтвортой хөгжлийн зорилгын уриа юм. НҮБ-ын гишүүн орны хувьд манай улс “Тогтвортой хөгжлийн зорилго-2030”-д нэгдсэн билээ. Тус зорилгын 10 дугаарт тэгш бус байдлыг бууруулах, дөрөвт нь чанартай боловсролын дэмжих гэж заасан байдаг. Энэ хоёр зорилго хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хамгийн их хамаатай. Малчдын болон ядуу өрхийн хүүхдүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй багачууд боловсролын үйлчилгээнд тэгш хамрагдаж чадахгүй байгаа нь тулгамдсан асуудал болж буйг 2019 онд НҮБ-д танилцуулсан Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн хэрэгжилтийн үндэсний сайн дурын илтгэлд дурджээ. Манай улсын хэмжээнд хөгжлийн бэрхшээлтэй 11 000 орчим хүүхэд бий гэдэг. Тэднийг энгийн сургуульд сургаснаар хөгжлөөс хоцрохгүй байх, чанартай боловсрол эзэмших гэсэн тогтвортой хөгжлийн зорилгыг биелүүлэхэд бага ч болов ахиц гарч буй юм. Д.Сундуйжав “Тусгай сургуульд заадаггүй хичээлийг энгийн сургуульд зааж байсан” гэж хэлснийг энд онцлох нь зүйтэй. Тусгай сургуулийн сургалтын хөтөлбөр ерөнхий боловсролынхоос хоцордог. Ийм нөхцөлд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд чанартай боловсрол эзэмших, цаашлаад ажил, орлоготой байх нь эргэлзээтэй.  Ядуурлаас ангид байх, хөгжлөөс хэнийг ч орхигдуулахгүй гэвэл хүн амын тодорхой хувийг эзэлж буй хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг хөгжүүлэхэд анхаарах нь зүй ёсны хэрэг болжээ. Ялангуяа, Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн тулгуур болсон боловсролд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг тэгш хамруулах эхлэл тавигдсан нь ололт юм. Энэ талаар МУБИС-ийн Тогтвортой хөгжлийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Т.Чулуун “Монгол Улсын хувьд тогтвортой хөгжлийн аль зорилго бусад зорилгодоо хүрэхэд хамгийн их хам  нөлөөтэй болохыг үнэлж дүгнэхэд боловсрол хөгжлийн түлхүүр гэж гарсан. Тогтвортой хөгжлийн дадал, мэдлэг, манлайлагчийн боловсрол олгох гэсэн өргөн хүрээтэй өнцгөөс харах нь зүйтэй. Цэцэрлэгт тогтвортой хөгжлийн дадал суулгах, дунд сургуульд тогтвортой хөгжлийн мэдлэг олгох, дээд сургуульд тогтвортой хөгжлийн манлайлагчдыг бэлтгэх цогц, харилцан уялдаатай бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Хүн бүрт тэгш хүртээмжтэй чанартай боловсрол олгох гэсэн утгаараа хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг үлдээхгүй хамруулах нь нэн чухал” гэлээ.   Д.Сундуйжавын багын найз М.Сод-Эрдэм түүн шиг ерөнхий боловсролын сургуульд сурч, чанартай боловсрол эзэмшихийн хүсдэг. Энгийн сургуульд сурахыг хүсэж буй ч нөүтбүүкгүй учир самбар шивүүр ашиглавал хичээлээ гүйцэх болов уу гэсэн айдастай. Дасаж сурснаараа тусгай сургуульдаа сурч болох ч бусдын адил боловсролын ижил гараанаас гарахыг хүснэ. Найзынхаа хичээнгүй, тууштай зангаар бахархдаг тэрбээр “Би ч бас ерөнхий боловсролын сургуульд сурмаар байна” хэмээн чин сэтгэлээсээ хэлсэн. Харин ирээдүйд алдартай IT инженер болох зорилготой Д.Сундуйжав “Харахгүй юм чинь юу ч хийж чадахгүй гэж битгий бодоорой. Хийж бүтээх, сурах зүйл бидэнд маш их бий” гэж найзыгаа зоригжуулсныг энд уламжилья. Ч. Болортуяа --- Энэхүү нийтлэлийг Өнөөдөр сонины сэтгүүлч Ч. Болортуяа бичиж, анх unuudur.mn сонинд хэвлүүлсэн болно. Ч. Болортуяа НҮБ-аас Монголын Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлтэй хамтран "Тогтвортой хөгжлийн асуудлыг сурвалжлах нь" сэдэвт сэтгүүлчдэд зориулсан сургалтад хамрагдсанаар хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тэгш боломж, хөгжлийн асуудлыг хөндөж ийнхүү бичсэнийг энд нийтлэв.